مالیات یک پرداخت یا هزینه اجتماعی اجباری است که دولتها از افراد یا کسبوکارها جمعآوری میکنند تا با استفاده از آن هزینههای خدمات عمومی دولتی، کالاها و فعالیتها را پوشش دهند. مالیاتها بیش از 5000 سال است که بخشی اساسی از درآمد حکومتها در سراسر جهان بودهاند. در واقع، این درآمدها ابزاری بودهاند که حکومتها برای تأمین کالاها و خدمات برای شهروندانشان مورد استفاده قرار دادهاند.
هر فردی در جامعه اسم مالیات را شنیده است و برداشتی ابتدائی از آن در ذهن دارد. اما اینکه تعریف دقیق مالیات چیست، انواع مالیات کدامند، چه کسانی مشمول پرداخت مالیات میشوند یا معاف هستند و سایر جزئیات این حوزه، احتمالاً برای شما هم جای سؤال دارد. بنابراین، این مقاله از مجله حساب رایان پارس را به پاسخ به سؤالات شما در این زمینه اختصاص دادیم. با ما همراه باشید تا هرآنچه را که باید درباره مالیات بدانید، با شما در میان بگذاریم.
مالیات چیست؟
بنا به تعریف، مالیاتها اعتبارات اجباری هستند که توسط یک نهاد دولتی - برای مثال محلی، منطقهای یا ملی - از افراد یا شرکتها دریافت میشوند. درآمدهای مالیاتی فعالیتهای مختلف دولتی از قبیل امور عمومی و خدماتی مانند جادهها و مدارس، یا برنامههایی مانند امنیت اجتماعی و غیره را تأمین میکنند.
اغلب حکومتها سازمان یا دپارتمان خاصی را برای جمعآوری مالیاتها تعیین میکنند؛ برای مثال، در ایالات متحده آمریکا این وظیفه به سرویس درآمدهای داخلی (IRS) سپرده شده و در ایران سازمان امور مالیاتی کشور مسئول جمعآوری مالیات است.
امروزه پرداخت مالیات بر تک تک افراد جامعه واجب شده است، یعنی تمام ما به نوعی در زندگی روزمره خود مالیات پرداخت میکنیم. از آنجایی که این مفهوم بر زندگی تمام ما تأثیر میگذارد، بهتر است آن را از دیدگاههای دیگر هم تعریف کنیم.
مالیات از دیدگاه اقتصادی
تعریف مالیات از دیدگاه اقتصادی مبتنی بر آموزههای این علم ارائه میشود، پس باید انتظار پیچیدگی بیشتری را داشته باشیم، چون در علم اقتصاد تمام دریافتیهای دولت مصداق مالیات دانسته نمیشود. اقتصاددان کلاسیک، آدام اسمیت نیز در کتاب ثروت ملل خود به بحث مالیات ورود کرده و چهار اصل مهم آن را بررسی نموده است: عدالت و برابری، معین و مشخص بودن، سهولت و صرفهجویی.
به عبارت ساده، اقتصاددانان معتقدند که در صورتی مصداق مالیات خواهیم داشت که قانون معینی انتقال منابعی را از بخش خصوصی به بخش دولتی، بدون تعریف محل هزینهکرد مشخصی برای آن منابع، اجباری کرده باشد. بر اساس این تعریف، پرداخت هزینههای دانشگاه یا خدمات رفاهی شهری توسط شهروندان یا جریمههای رانندگی و غیره به عنوان مالیات در نظر گرفته نمیشود.
مالیات از دیدگاه حسابداری
از دیدگاه حسابداری، مالیات انواع مختلفی دارد که با هرکدام به شیوه خاصی باید برخورد شود. برای مثال، میتوانیم به مالیات حقوق و دستمزد، مالیات بر درآمد، مالیات فروش و غیره اشاره کنیم.
کدام کشورها بالاترین درآمد مالیاتی را دارند؟
مردم اغلب قریب به اتفاق کشورهای جهان مکلف به پرداخت مالیات هستند. اما میزان پرداختی مالیات فعالیتهای اقتصادی در تمام کشورها یکسان نیست. اگر شهروندان تعدادی از کشورها مالیات اندکی پرداخت میکنند، برخی دیگر درصد قابل توجهی از درآمدشان را به عنوان مالیات به دولت پرداخت میکنند. برای مثال، فهرستی که در زیر مشاهده میکنید، کشورهایی را معرفی میکند که در سال 2022 بیشترین میزان مالیات را از شهروندانشان دریافت کردهاند.
- ساحل عاج
- فنلاند
- ژاپن
- دانمارک
- اتریش
- سوئد
- آروبا
- بلژیک
- اسلونی
کشورهای نامبرده 50 درصد و بیشتر درآمد شهروندانشان را به عنوان مالیات از آنها دریافت کردهاند. خوب است به این نکته اشاره کنیم که، برای مثال، ساحل عاج و فنلاند که در صدر فهرست حضور دارند، به ترتیب 60 درصد و 56 و 95 صدم درصد از درآمد شهروندان را به عنوان مالیات اخذ کردهاند.
اشخاص مشمول مالیات
همانطور که اشاره شد، تمام افراد جامعه به نحوی مالیات پرداخت میکنند. برای مثال، همه با پرداخت مالیات بر ارزش افزوده در ارتباط هستند. با وجود این، مطابق قانون مالیاتهای مستقیم، که در سال 1394 به تصویب رسیده است، گروههای مشمول مالیات تعیین شدهاند. ماده 1 این قانون برای این منظور در نظر گرفته شده و به طور خاص 5 گروه زیر را معین کرده است:
- کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی صاحب اموال و املاک در ایران
- کلیه اشخاص حقیقی مقیم ایران که کسب درآمد میکنند، چه در داخل چه در خارج از کشور
- کلیه اشخاص حقیقی ایرانی مقیم خارج ایران که در ایران کسب درآمد میکنند
- کلیه اشخاص حقوقی ایرانی (مؤسسات، نهادها، شرکتها و سایر اشخاص حقوقی) که کسب درآمد میکنند، چه در داخل چه در خارج از ایران
- هر شخص حقیقی یا حقوقی غیرایرانی که به هر نحوی اعم از ارائه خدمات، واگذاری امتیازات یا سایر حقوق خود، آموزش، کمکهای فنی یا واگذاری فیلمهای سینمایی در ایران کسب درآمد میکند
البته در همین ماده آمده است که تعدادی از سازمانها و گروهها، از قبیل شهرداریها و دهیاریها، وزارتخانهها، مؤسسات یا سایر دستگاههایی که دولت بودجهشان را تأمین میکند، مشمول موارد این ماده قانونی نخواهند شد. لازم به اشاره است که آگاه بودن از قانون سامانه مؤدیان برای کلیه اشخاص مشمول پرداخت ضروری است. این اشخاص، به این صورت، میتوانند اظهارنامه مالیاتی و پرداختهای مرتبط را در موعد مقرر خود پر کنند و انجام دهند.
گروههای معاف از مالیات
حال که گروههای مشمول مالیات را معرفی کردیم، خوب است گروههای معاف از مالیات را نیز بشناسیم. ماده 2 قانون مالیاتهای مستقیم، 4 گروه زیر را از پرداخت مالیات معاف کرده است:
- شهرداریها و دهیاریها
- وزارتخانهها و مؤسسات دولتی
- دستگاههایی که بودجه خود را از دولت دریافت میکنند
- بنیادها و نهادهای انقلاب اسلامی که مجوز فعالیت خود را از نهادهای حکومتی یا رهبری دریافت کردهاند
البته سایر مواد قانونی، از قبیل مواد 53، 81، 139 و 145 نیز چند گروه دیگر را از پرداخت مالیات معاف میکنند؛ برای مثال، میتوانیم به فعالین حوزه کشاورزی، فعالین داوطلب و مؤسسات خیریه اشاره کنیم.
منظور از معافیتهای مالیاتی چیست؟
هر حکومتی سیاستهای حمایتی مختلفی را در ارتباط با بخشی از فعالیتهای اقتصادی اعمال میکند تا فعالیت در آن بخش بیش از پیش تسهیل گردد. در مجموع، میتوانیم بگوییم که معافیت مالیاتی نوعی خروج قانونی از پرداخت مالیات است که به صورت موقت شامل بخشی از کسبوکارها و فعالیتهای اقتصادی میشود.
کدام عوامل در تعیین میزان مالیات تأثیرگذارند؟
مهم است که بدانید کدام عوامل میزان مالیات پرداختی شما را مشخص میسازند. باید بگوییم که 3 عامل نقش تعیینکننده را در تعیین میزان مالیات دارند که عبارتند از: مبنا، نرخ و مبلغ مالیات. در این بخش عوامل نامبرده را بیشتر توضیح میدهیم:
مبنای مالیات
این اصطلاح به پایه یا مبنایی اشاره میکند که میزان مالیات افراد را بر اساس مقدار درآمد آنها تعیین میکند. در واقع، مبنای مالیات همان مؤلفه متغیر، مانند درآمد یا دارائی، است که با توجه به آن میزان مالیات مشخص میگردد.
نرخ مالیات
درصدی از مبنا که مقدار اخذ در مبنای مدنظر را نمایش میدهد، نرخ مالیات نامیده میشود. پس نرخ مالیات، که با توجه به قوانین محاسبه میگردد، مبنای محاسبه مالیات قرار میگیرد و شامل 3 مورد میشود:
- نرخ تناسبی: این نرخ همیشه ثابت است و به تغییرات مبنا وابسته نیست.
- نرخ تصاعدی: این نرخ متغیر است، یعنی با افزایش مالیات افزایش مییابد، اما این افزایش ارتباطی با افزایش مبنا ندارد. ممکن است درآمد ثابت بماند، ولی نرخ تصاعدی افزایش یابد.
- نرخ تنازلی: این نرخ برخلاف مبنا حرکت میکند، یعنی اگر مبنا افزایش یابد، نرخ تنازلی کاهش خواهد داشت.
مبلغ مالیات
این همان هزینهای است که مؤدیان مالیاتی پرداخت میکنند. اشاره به این نکته لازم است که میزان و حد از دولتی به دولت دیگر میتواند متفاوت باشد، چون عوامل مختلفی مانند سایر منابع مالی، میزان بدهکاری و کسری بودجه در تعیین آن نقش دارند.
انواع مالیات در ایران
قوانین کشور انواع مالیات را تعیین و تعریف کرده است که در ادامه آنها را معرفی و بررسی میکنیم. البته اشاره به این نکته لازم است که قوانین مالیاتی کشور در گذر سالها دستخوش تغییرات قابل توجهی شدهاند. برای مثال، پس از آنکه در سال 1345 اولین قانون مالیاتی کشور تصویب شد، در سالهای 1366، 1380 و 1394 مورد بازبینی و اصلاحات مهمی قرار گرفت.
با وجود این، مطابق قانون کشور انواع مالیات در دو دسته مالیاتهای مستقیم و مالیاتهای غیرمستقیم طبقهبندی میشوند. مالیاتهای مستقیم، همانطور که از نام آن پیداست، به صورت مستقیم از اشخاص دریافت میشود. مالیات مستقیم بر اساس ثروت و درآمد اشخاص تعیین میشود، یعنی هر شخصی برگه تشخیص مالیات عملکرد مستقیم خود را به اسم خود دریافت خواهد کرد.
برخلاف مالیات مستقیم، دولت مالیات غیرمستقیم را به صورت غیرمستقیم از افراد دریافت میکند. برای مثال، هنگامی که خرید میکنید، این نوع مالیات به قیمت جنسی که خریداری میکنید، افزوده شده است. در واقع، در این حالت، شما دارید مالیات بر مصرف و فروش را پرداخت میکنید. در ادامه هر کدام از انواع مالیات مستقیم و مالیات غیرمستقیم را بیشتر بررسی میکنیم.
انواع مالیات مستقیم
هر شخصی در جامعه دارائیها و درآمد مشخصی دارد. بنابراین، مطابق دارائیها و درآمدی که در کشور کسب میکنند، لازم است مالیات معینی را به دولت پرداخت کنند. این نوع مالیات شامل موارد مختلفی میشود که در این بخش به بررسی آنها خواهیم پرداخت.
- مالیات بر دارایی
ثروت و دارایی شخص، که در قانون مالیاتی به عنوان مؤدی از آن یاد میشود، اساس این نوع از مالیات قرار میگیرد. به عنوان مثال، مالیات بر ارث، که مطابق آن بخشی از اموال فرد فوتشده به دولت میرسد، در ردیف مالیات بر دارایی قرار میگیرد.
نوع دیگر مالیات بر دارائی مالیات حق تمبر است. برای مثال، میتوانیم به حق تمبر روی برگههای چکهای بانکی اشاره کنیم.
- مالیات بر درآمد
مالیات بر درآمد یکی دیگر از انواع مالیات مستقیم است. این نوع مالیات نیز خود به انواع مختلفی تقسیم میشود که در ادامه آنها را معرفی میکنیم.
- مالیات بر درآمد مشاغل
کسبه، پیشهوران، بازرگانان و، در مجموع، افرادی که در حوزههای خدماتی، پزشکی و تجاری فعالیت میکنند مشمول این نوع مالیات هستند. ماده 93 قانون مالیاتهای مستقیم تأکید دارد که درآمدی که اشخاص حقیقی به واسطه اشتغال به مشاغل کسب میکنند، مشمول قانون مالیات در آمد مشاغل خواهند شد.
- مالیات بر درآمد کشاورزی
دولت در سالهای اخیر سیاست حمایت از صنعت کشاورزی، دامپروری و غیره را اتخاذ کرده است. بر این اساس، اشخاص فعال در این زمینهها از پرداخت مالیات معاف هستند.
- مالیات بر درآمد اتفاقی
درآمدهای نقدی و غیرنقدی که اشخاص به صورت اتفاقی، مانند جایزه، معاملات محاباتی و غیره کسب میکنند، مشمول این نوع از مالیات میشود. برای مثال، در صورتی که شخص جایزهای را از بانک دریافت کند، باید مقداری از آن را به عنوان مالیات به دولت پرداخت نماید.
- مالیات بر درآمد حقوق
این نوع مالیات را تمام کارمندان دولت و بخش خصوصی، کارگران و غیره پرداخت میکنند. هر سال حدأقل حقوقی برای کارمندان و کارگران تعیین میشود و تمام افرادی که دریافتی بالاتری از آن دارند، مشمول پرداخت این نوع مالیات خواهند شد.
- مالیات بر درآمد املاک
مالکان املاک مسکونی و تجاری مشمول پرداخت این نوع مالیات هستند. لازم به اشاره است که مطابق قانون، 25 درصد از درآمد اجاره املاک برای پوشش دادن استهلاک مدنظر قرار میگیرد و 75 درصد دیگر درآمد حاصل مشمول مالیات میشود.
- مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی
اشخاص حقوقی نیز مؤظفند مالیات فعالیتهای درآمدزای خود را پرداخت کنند.
امروزه مالیات بر خانههای خالی، مالیات بر خانه و ویلاهای لوکس، مالیات بر اتومبیلهای لوکس و غیره نیز افزوده شده است. به این صورت که مالکان این داراییها ملزم به پرداخت مالیاتهای تعیینشده توسط دولت هستند.
انواع مالیات غیرمستقیم
مالیات غیرمستقیم، که به صورت باواسطه اخذ میشود، انواع مختلفی دارد که در این بخش توضیح داده میشوند. مهمترین مالیاتهای این نوع عبارتند از: مالیات بر حقوق و عواض گمرکی (مالیات بر صادرات و واردات)، مالیات بر مصرف و مالیات بر ارزش افزوده.
- مالیات بر حقوق و عواض گمرکی
این نوع مالیات، که بیشتر به نام تعرفههای گمرکی شناخته میشود، را مالیات بر صادرات و واردات نیز مینامند. در واقع، مالیات بر حقوق و عوارض گمرکی اهمیت بسیار زیادی دارد، به طوری که تغییر آن بر وضعیت اقتصادی هر کشوری تأثیرگذار خواهد بود. هدف از این نوع مالیات، علاوه بر درآمدزایی برای دولت، حمایت از صنایع داخلی نیز میباشد.
- مالیات بر مصرف
افراد جامعه، برای خرید تعدادی از کالاها، علاوه بر قیمت اصلی کالا باید هزینهای را بابت مالیات ویژه آن کالا پرداخت کنند. برای مثال، افرادی که دخانیات مصرف میکنند به صورت روزانه مشمول پرداخت هزینه مالیات بر مصرف دخانیات میشوند.
- مالیات بر ارزش افزوده
این نوع مالیات برای ارزش افزوده کالاها در نظر گرفته شده است. هرچند که دولت، بر اساس سیاستهای حمایتی خود، تعدادی از کالاها و خدمات، مانند محصولات کشاورزی فراورینشده، کتاب و مطبوعات، کود و سم، دارو و غیره را از مالیات معاف کرده است، ولی مصرفکننده هنوز هم مالیات بر ارزش افزوده بسیاری از کالاها و خدمات را پرداخت میکند.
عواقب عدم پرداخت مالیات و فرار مالیاتی
بسیاری از کشورهای جهان نظارت شدیدی بر پرداخت مالیات دارند و عدم پرداخت آن میتواند عواقب اقتصادی و حقوقی سهمگینی برای شخص یا شرکت داشته باشد. برای مثال، میتوانیم به موارد زیر اشاره کنیم:
- جریمه: یکی از عواقب احتمالی عدم پرداخت مالیات میتواند جریمه باشد. تعیین میزان جریمه به عوامل خاص هر موردی بستگی دارد؛ برای مثال، شاید درصدی از مالیات پرداختنشده به عنوان جریمه در نظر گرفته شود.
- پیگرد قانونی: در صورتی که مالیات پرداخت نشود، دولت میتواند دادخواستی به شرح پرداخت معوقات ارائه دهد که شامل جرایم، بدهیهای قانونی و نوسانات قیمت میباشد.
- سلب حقوق: در این حالت، حقوق از شخص سلب میگردد. برای مثال، ممکن است یک شرکت حقوقی ممنوعالفعالیت شود یا فرد تا زمان تسویه کامل بدهیهای مالیاتیاش ممنوعالخروج گردد.
- پیامدهای اجتماعی: بسیاری از جوامع دیدی منفی نسبت به عدم پرداخت مالیات دارند. همین قضیه میتواند زیانهای اجتماعی و شغلی متنوعی برای شخص یا خانوادهاش در پی داشته باشد.
وظایف مودیان مالیاتی
مؤدیان مالیاتی وظایف خاصی را به عهده دارند که باید در موعد مقرر خود به انجام برسانند. یکی از این وظایف عبارت است از تهیه و تنظیم دفاتر قانونی که باید به دارایی ارائه شود. این دفاتر برای رسیدگی به اظهارنامه مالیاتی مؤدی مورد نظر مورد استفاده قرار میگیرند. البته قانون الزامات خاصی را برای تهیه دفاتر قانونی وضع کرده و وظیفه حسابداران است که از اجرای آن اطمینان حاصل کنند.
اظهارنامه مالیاتی چیست؟
اظهارنامه مالیاتی را میتوان کارنامه مالی اشخاص حقیقی و حقوقی دانست که در پایان هر سال مالی برای محاسبه مالیات به سازمان امور مالیاتی کشور ارائه میشود. به این ترتیب، اگر مشغول فعالیتی اقتصادی هستید، لازم است اظهارنامه مالیاتی خود را به صورت خوداظهاری مالیاتی تهیه کنید در غیر این صورت سازمان امور مالیاتی کشور آن را برای شما ارسال خواهد کرد.
البته، در حال حاضر، این فرایند تحت سامانه متمرکزی انجام میشود که امور را برای مؤدیان مالیاتی تسهیل کرده است. به این معنی که، بر اساس تبصره ماده 100 قانون مالیاتهای مستقیم، فرمهای کاغذی حذف شده و فرمهای دیجیتالی و کامپیوتری جایگزین آنها شدهاند.
هزینههای قابل قبول مالیاتی
برخی هزینهها میتوانند نقش کاهنده مالیات مازاد پرداختی شخص را داشته باشند. در واقع، این هزینهها با کسبوکاری مرتبط هستند که شخص از طریق آن درآمدزایی میکند. مواردی که در اینجا به عنوان هزینههای قابل قبول مالیاتی فهرست میشوند، ممکن است با گذر زمان تغییر یابند، ولی در مجموع میتوانیم به موارد زیر اشاره کنیم:
- هزینههای اجاره محیط کار و تجهیزات مرتبط
- هزینههای خرید تجهیزات و لوازم بهرهبرداری
- هزینههای کارکنان و مزایای اضافی
- هزینههای آموزش و پرورش
- و غیره
در نظر داشته باشید که برخی هزینههای دیگر، از قبیل هزینههای استخدام مشاوران و کارمندان حسابداری و مالیاتی هزینههای قابل قبول مالیاتی هر کسبوکاری به حساب میآیند.
کلام آخر
مالیات نوعی هزینه اجتماعی است که آحاد یک ملت به منظور بهرهبرداری از امکانات و منابع کشور مؤظف به پرداخت آن هستند. بنابراین، تمام افراد جامعه به نحوی با موضوع مالیات سروکار دارند. در این مقاله از مجله حساب رایان پارس مالیات، انواع مالیات و چند موضوع مرتبط دیگر را مورد بررسی قرار دادیم. خوشحال میشویم که شما هم دانش و تجربیات خود را در این زمینه با ما و سایر مخاطبان مجله حساب رایان در میان بگذارید. با این کار هم به مخاطبان ما در ارتقای دانش خود یاری میرسانید و هم به ما در نگارش محتواهای غنیتر کمک میکنید.
